daha rahat iletişim kurmak için kıyafetlerini değiştirmiş, başlarına sarık
sarıp, sakal bırakmışlardı. Dwight, kitabında, Türkiye’de özellikle Hıristi-
yan azınlıklar üzerinde etkili olan misyoner hareketinin bilinen çalışma
tarzı doğrultusunda Türkiye Ermenilerini incelemiştir. Ermeni ulusunun
tarihini Hıristiyanlığa geçtikleri dönemden başlayarak anlatmaya başla-
yan Dwight, Ermeni Patrikliğine, İstanbul’daki misyoner faaliyetlerine,
Robert College toplantılarına ve Cyrus Hamlin, William Goodell’in İstan-
bul’daki çalışmalarına geniş yer ayırmıştır. Birinci elden gözlemlere da-
yanan eser Türkiye’de misyonerlik tarihini yansıtan en önemli referans
kitaplarındandır. Kitabın orijinali İngilizce olarak
Christianity Revived in
the East
(New York, 1850) adıyla basılmıştır.
ı.
Moses Payson Parmelee, Life Scenes among the Mountains of Ararat,
Mass. Sabbath School Society, Boston, 1868.
viii, [9-] 265 s, metin dı-
şında 1 gravür, metin içinde çeşitli gravürler, 17.5 x 11 cm, bez cildin-
de. Moses Payson Parmelee (1834-1902) Vermont üniversitesinde eği-
tim gördü. Anadolu’ya 1863’te geldi. Erzurum ve Trabzon’da misyoner-
lik faaliyetlerinde bulundu.
j.
C[rosby]. H[oward]. Wheeler, Ten Years on the Euphrates; or Primitive
Missionary Policy Illustrated, the American Tract Society, Boston, 1868.
xx, 330 s, metin dışında 4 gravür ve 2 katlanır harita, 18 x 12 cm, bez
cildinde. Wheeler, Amerikalı bir misyoner ve rahiptir. 1857 Haziranında
kendisi gibi misyoner olan arkadaşları P. Allen, H. N. Barnum, Mr. Wil-
liams ve eşleri ile İstanbul’dan vapura binerek ve oradan da at üzerin-
de Amasya, Tokat ve Sivas üzerinden Harput’a ulaşırlar. Wheeler ve ar-
kadaşları Doğu Anadolu Misyonuna bağlı olarak Harput’ta kadın ve er-
kek ilahiyat okulları açmışlardır. Doğu Anadolu’da gösterdikleri faaliyet-
lerini kitapta sergileyen yazar, özellikle Ermeniler içinde yaptıkları çalış-
maları ve ayrıca burada yaşayan çeşitli etnik gruplardan oluşan nüfusu
ve kültürel yapıyı tanıtmaktadır. Eser, 19. yüzyıl sonlarında Doğu Ana-
dolu hakkında birinci elden bilgilerle dolu bir kaynaktır. Kitapta yer alan
illüstrasyonlar 1) Harput’un Misyonerlik alanının haritası 2) Harput’un
görünümü 3) Ermeni Şapeli, İç kısmı 4) Ermeni Şapeli, Dış kısmı 5) Har-
put teolojik semineri 6) Harput Aile Semineri.
k.
Crosby H[oward]. Wheeler ve Mrs. C. H. [Susan A. Brookings] Whee-
ler, Grace Illustrated; or, A Bouquet from our Missionary Garden, Cong-
regational Publishing Society, Boston, 1876.
352 s, 3 gravür, 1 fotoğ-
raf, 10.5 x 17 cm, bez cildinde. Amerikalı misyonerler Crosby H. Wheeler
(1823-1896) ve eşi Susan A. Brookings Wheeler’in (1827-?) Harput’ta
geçen misyonerlik anıları.
Library of Congress
’de dahi kaydı olmayan
görülmemiş bir kitaptır.
l.
Edward Mills Dodd, the Beloved Physician, an Intimate Life of Wil-
liam Schauffler Dodd M.D., F.A.C.S. Privately printed, 1931.
vi, [4], 108
s, 1 harita, 1 fotokart (sayfaya yapışık durumda), 23 x 15 cm, kar-
ton cildinde. Edward Mills Dodd (1887-?) babası William Schauffler
Dodd’u (1860-1928) anlatıyor. William Schauffler Dodd İzmir’de doğ-
du. Kayseri’de hastane açılmasına öncülük etmiş, Konya’da görev yap-
mıştır. Özel olarak bastırılmış çok nadir bir kitaptır.
m.
Albert Augustus Isaacs, Biography of the Rev. Henry Aaron Stern,
D.D., for for more than forty years a missionary amongst the Jews: Con-
taining an Account of his Labours and Travels in Mesopotamia, Persia,
Arabia, Turkey, Abyssinia, and England. London, James Nisbet, 1886.
480 s, birçok levha, 23 x 15 cm, bez cildinde. Ortadoğu’daki Yahudiler
arasında Hıristiyanlığı yaymak için çalışan A. Stern’in seyahatname-
si. Kitapta Ortaköy Yahudi mahallesi yangını ile ilgili kapsamlı bilgiler
bulunmaktadır. Kitaptaki fotogravürler, A Stern tarafından çekilen fo-
toğraflara dayanılarak yapılmıştır. Kitapta, yazarın Hasköy’deki misyon
merkezinin merkezinden bakarak yaptığı Hasköy Yahudi mahallesini
gösteren çok ilginç bir fotogravüre de yer verilmiştir.
n.
J. T. Gracey, Open Doors, Rochester, 1886.
64 s, 17 x 12 cm, kağıt ka-
pağına. Osmanlı toprağı da dahil olmak üzere Dünya’nın her tarafında
misyoner olarak görev yapacaklara tavsiyeler.
o.
William G[ottlieb]. Schauffler, Autobiography of William G. Schauff-
ler. Anson D. F. Randolph, New York, 1887.
xxxv, 258 s, 20 x 14 cm, bez
cildinde. William Gottlieb Schauffler (1798-1883) yedi dili yazıp konu-
şabilecek kadar iyi bilen çok kültürlü bir insandı.
p.
C[rosby]. H[oward]. Wheeler, Odds and Ends, or Gleanings from Mis-
sionary Life, Congregational Sunday-School and Publishing Society,
Boston and Chicago, 1888.
xii, 202 s, 3 levha, 1 çift sayfa harita, 19 x
12 cm, ex-library nüsha, bez cildinde. Ten Years on the Euphrates (Bos-
ton, 1868), Letters from Eden (Boston, [1868]), ve Grace Illustrated gibi
kitapların yazarı olan C. H. Wheeler’in Anadolu’da Harput ve çevresine
ait misyonerlik hatıraları, gözlemleri ve gezileri. Eserde Ermeni, Türk ve
Kürtlerin âdet ve gelenekleri, dinî inanışları, dilleri ve yaşam tarzları da
anlatılmaktadır.
Library of Congress
’de kaydı yoktur.
r.
In Lands Afar, a Second Series of Mission Stories of Many Lands, A
Book for Young People, American Board of Commissioners for Fore-
ign Missions, Boston, 1897.
397, [2] s, 25 x 16 cm, bez cildinde. Ame-
rikan misyoner kuruluş American Board of Commissioners for Foreign
Missions’un Dünya’nın çeşitli bölgelerinde yaptığı çalışmalara ilişkin bil-
giler bulunan kitabın Türkiye’ye ilişkin bölümünde yer alan 16 yazıda
Türkiye’deki farklı etnik ve dinî unsurlar oldukça detaylı olarak anlatıl-
mış ve yazılar fotoğraflarla desteklenmiştir. Özellikle bugünkü Güney-
doğu Anadolu Bölgesi üzerinde yoğunlaşan çalışmada Urfa, Antep, Ma-
raş, Mardin, Harput, Diyarbakır, Van gibi şehirlerde yaşayan Kürtler, Ye-
zidiler ve Ermeniler sosyal ve iktisadi olarak detaylı bir şekilde incelen-
miştir. İncil’in Kürtçe’ye çevrilişi sırasında çekilmiş bir fotoğrafa yer ve-
ren kitapta misyonerlerin çile ve tehlikelerle dolu yaşamlarına da yer
verilmiştir. Eserdeki yazılar Anadolu’da görev yapmış olan Cyrus Ham-
lin, Henry O. Dwight ve J. L. Barton gibi Amerikalı misyonerlerin kale-
minden çıkmıştır.
s.
George F[rederick]. Herrick, An Intense Life. A Sketch of the Life and
Work of Rev. Andrew T. Pratt, Missionary of the A.B.C.F.M., in Turkey,
1852-1872. Fleming H. Revell, New York, tarihsiz [1890’lar].
viii, [1], 10-
83 s, 8 s. (yayıncı reklamları), 12.5 x 18 cm, ex-library nüsha, bez cil-
dinde. Kitabın takdim yazısı George Washburn tarafından kaleme alın-
mıştır. Andrew Tully Pratt (1826-1872) hekimdi. Anadolu toprağına
1852’de ayak bastı. Antep, Halep, Maraş, Kessab, Urfa, Elbistan, İstan-
bul ve Maraş’taki merkezlerde bir hekim ve misyoner olarak Ermenilerin
arasında görev yaptı. İstanbul’da öldü. Kitabın yazarı George Frederick
Herrick (1834-?) da 1859’dan itibaren İstanbul ve Merzifon’da çalışmış
bir Amerikan misyoneridir. Son derece nadir bir kitaptır.
t.
James I[saac]. Good, Life of Rev. Benjamin Schneider, D. D., a Missi-
onary of the Reformed Church in the United States through the Ame-
rican Board at Broosa and Aintab, Turkey, 1834-1877, Board of Fore-
ign Missions Reformed Church in the United States, Philadelphia, ta-
rihsiz [1915].
76 s, 6 levhada 8 fotoğraf, 15.5 x 22.5 cm, kağıt kapa-
ğında. Benjamin Schneider (1807-1877) Almanya’dan Amerika’ya göç
etmiş bir ailenin çocuğu olarak doğdu. İlahiyat eğitimi aldıktan sonra
misyoner olarak Bursa’ya geldi (1834). Bursa Protestan Kilisesini kurdu.
Bursa’dan sonra Antep’te misyonerlik yaptı. Kitabın yazarı, James Isa-
ac Good (1850-1924) Amerikan Protestan kilisesinde din adamı ve aynı
zamanda tarihçidir. Good kitabında Benjamin Schneider’ın hayatından,
Bursa’da ve Antep’te bulunduğu dönemlerde yapmış olduğu misyoner-
lik çalışmalarından, Türkiye’de yaşanan kilise krizinin Bursa’ya yansıyan
etkilerinden bahsetmektedir.