235
[Ermeni Sorunu ile ilgili 12 kitap]
a.
Vincenzo Grossi, La Questione dell’Armenia. Roma, Forzani E C. Ti-
pografi del Senato, 1896.
76 s, 23 x 16 cm, kağıt kapağında.
Rivista Ma-
rittima
Febbraio 1896’dan ayrıbasım. Anadolu’daki Ermeni’lerin nüfusu,
yayılım alanı, Islahat Fermanı ile vaadedilen reform ve Blue Books ile
diğer kaynakların ışığında yakın bir gelecekte daha büyük olaylara gebe
olan Ermeni sorunu ile ilgili tarihi bilgiler.
b.
Documents Diplomatiques. Affaires Arméniennes. Projets de
Réformes dans l’Empire Ottoman 1893-1897. Paris, Imprimerie Natio-
nale, MDCCCXCVII [1897].
xix, 371 s, 31.5 x 20.7 cm, lüks deri cildinde.
Fransız arşivine göre Ermeni meselesi… Anadolu’daki Fransız konsolos-
luklarında görev yapan konsoloslarının gönderdiği 365 rapora göre köy,
kasaba ve şehir bazında Ermeni olayları bu eserde detaylı bir şekilde ta-
kip edilebilmektedir. İngiliz
Blue Book
’ların Fransa’daki muadili olan bu
kitabın ek bölümü aşağıda d) maddesinde sunulmaktadır. Müzayedele-
rimizde ilk defa görülmektedir.
c.
Albert Vandal, Les Arméniens et la Réforme de la Turquie, Librairie
Plon, Paris, 1897.
53, [3] s,
yazarından imzalı,
23 x 14 cm, kağıt kapa-
ğında. Türkiye üzerine farklı konularda eserleri bulunan Albert Vandal’ın
(1853-1910) 2 Şubat 1897 tarihinde
Societe de Geographie
salonun-
da Türkiye’de Ermeniler ve gerçekleştirilmeye çalışılan reformlar ile ilgi-
li yaptığı konuşmanın metnidir.
d.
Documents Diplomatiques. Affaires Arméniennes (Supplément)
1895-1896. Paris, Imprimerie Nationale, MDCCCXCVII [1897].
xv, 124
s, 31.5 x 20.7 cm, lüks deri cildinde. Fransız arşivine göre Trabzon, Er-
zurum, Diyarbakır, Sivas, Malatya, Urfa, Zeytun, Mersin-Adana, Kayse-
ri, Ankara, İskenderun ve Halep’te Ermeni olayları… Müzayedelerimizde
ilk defa görülmektedir.
e.
Johannes Lepsius, Armenien und Europa, Faber & Co., Berlin-
Westend, 1897
(4. ve 5. baskı). 266, [1] s, 15,5 x 22 cm, sırtı deri, kapak-
ları karton cildinde. Dr. Johanhes Lepsius (1858-1926). Alman dinada-
mı ve politikacısıdır. Ermenilere yönelik yardım kuruluşları arasında ilk
sırayı alan, “Alman Doğu Misyonu” ile “Alman Ermeni Cemiyeti”nin yö-
neticisidir. Ermeni dostu olarak tanınan Lepsius, Alman misyoneri sıfa-
tıyla başta Ermeniler olmak üzere Doğu’daki Hıristiyanlara yapılan yar-
dım çalışmalarını yürütmüştür. Ermeniler hakkında yazdığı kitaplar ise
Batı’da soykırım iddialarının ispatında önemli kaynaklar arasında yer al-
maktadır. Lepsius, beş bölümden oluşan kitabının önsözünde 1896 yı-
lının Mayıs ayında Anadolu ve Suriye’yi, ayrıca Ermeni huzursuzluğu-
nun ve birtakım kanlı olayların yaşandığı iki vilayeti baştan başa dolaş-
tığını yazmakta ve Türkiye ile Türkler hakkında oldukça ağır ithamlar-
da bulunmaktadır.
f.
Geo[rge]. H[ughes]. Hepworth, Through Armenia on Horseback, E. P.
Dutton, New York, 1898.
xii, 355 s, metin dışında 26 levha, 1 katlanır ha-
rita, 21 x 14 cm, bez cildinde. Ermeni olaylarının tırmandığı 1892-1897
arasında bölgeyi gezerek izlenim ve hatıralarını kitaplaştıran Hepworth
(1833-1902) bir Ermeni sempatizanı olakla birlikte olayların sebeplerini
tarafsız bir gözle inceler ve kitabında şu ana fikre varır:
“Şiddet olayla-
rının asıl suçlusu Ermeniler ve onları kışkırtan İngiltere’dir.”
Hepworth,
sağduyulu Ermeniler’in ağzından bile durumun böyle olduğunu tespit
eder. Bir Ermeni bilginin ağzından şunları nakleder:
Ah ! Biz önceleri
çok mutlu bir halktık’. Berlin Antlaşması, İngiltere’nin işi karıştırması
yok mu? Avrupalılar bizi Türkler’e karşı kötü bir hırsla tahrik ettiler.”
Hepworth, kitabının sonuç değerlendirmesini şöyle yapar:
“Şimdi özet-
le ben, Ermeni katliamlarına Ermeni Komitacıları’nın sebep olduğunu
söylersem, bir gerçeği hem de çok önemli bir gerçeği söylemiş olurum.
Ermeni Komitacıları, kendileri olayların gerisinde Türkler’le Ermeniler’i
birbirlerini öldürmeye teşvik ederlerse, Avrupa’nın kuvvete başvurarak
müdahale edeceğini ve bunun sonucu Ermeni Krallığı’nın yeniden ku-
racaklarına inanıyorlardı.”
g.
James Bryce ve Arnold Toynbee, the Treatment of Armenians in the
Ottoman Empire 1915-16. Documents Presented to Viscount Grey of
Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs, H. M. Stationary Of-
fice, London, 1916.
xlii, 684 s, 1 katlanır renkli Anadolu haritası, 23.5
x 14 cm, lüks deri cildinde. 1916 yılının miscellaneous serisinin 31. ki-
tabı olarak
hizmete özel
ibaresi ile basılan ve kamuoyunda
blue book
(mavi kitap) olarak bilinen kitabın 1. baskısı… Osmanlı İmparatorluğun-
da Ermenilere yapılan muamele: Dışişleri Bakanı Edward Grey’e sunu-
lan dökümanlar. İngiliz hükümeti, Şubat 1916’da James Bryce ve Arnold
Toynbee’yi
“Ermenistan’da son zamanlarda yaşanan olaylar”
hakkında
delil toplamak üzere görevlendirmişti. Esas olarak belgelerden meydana
gelen ve hukukî bir rapor olarak hazırlanan kitapta sonradan birçok tar-
tışmalara neden olan birçok yorum ve analizler de mevcuttur.
h.
Ahmed Rustem Bey, La Guerre Mondiale et la Question Turco-
Armenienne, Imprimerie Stæmpfli, Berne, 1918.
v, [2], 204, [4] s, 12 x 19
cm, kağıt kapağında. Türk-Ermeni ilişkilerine farklı bir bakış. Osmanlı’nın
Washington Büyükelçiliğinde görev yapmış bir diplomat olan Ahmet
Rustem Bey kitabına Osmanlı’da gayrımüslimlere kaşı genel tutumu an-
latarak başlamış , Osmanlı-Ermeni ile ilişkilerini Osmanlı-Rus Savaşı ön-
cesinden başlayan bir süreç içerisinde ele almıştır. 1895-1896 olayla-
rına atıfta bulunan yazar, Adana olaylarına da yer vererek Meşrutiye-
tin beklenenin aksine düşmanlıkları ve ayrılıkları arttırdığını iddia etmiş
“Bir Osmanlı olarak Türklerle Ermeniler arasındaki bu ayrılıktan büyük
bir üzüntü duyuyorum. Halbuki kader onların bir arada ve birlikte ya-
şamalarını istemişti. Tarihe karşı bu cinayeti işleyenler ve böylece tari-
hin akışını değiştirenler kendilerine gelmeli ve Ermeniler lanetlerini on-
lara yöneltmeli ve saklamalıdır”
sözleriyle yaşadığı üzüntüyü açıklamış-
tır. Aslen Polonyalı olan, kendi isteğiyle Müslümanlığı seçen, Türkiye için
muhtelif hizmetlerde bulunan, vatanseverliğiyle, çalışkanlığıyla ve dü-
rüst kişiliğiyle ön plana çıkan Ahmed Rüstem Bey,
“Türk’e, Türklüğe hiz-
met eden herkes Türk’tür”
sözünü yaşamının her karesiyle ispatlayan
Türk tarihinin önemli ve iz bırakan şahsiyetlerinden biridir.
ı.
K. Tahmazian, Turcs et Arméniens. Plaidoyer et Réquisitoire. Paris,
Imprimerie H. Turabian, 1919,
[8], 142 s, metin dışında 1 çift sayfa tab-
lo, 12 x 19 cm, kağıt kapağında. 1894’ten başlayarak Ermeni meselesi
ve Ermeni tehciri.
j.
Camille Mauclair [Camille Faust], Pour l’Arménie Libre. Pages Écrites
au Cours de la Guerre Paris, Imprimerie M. Flinikowski, MCMXIX [1919],
20.5 x 14 cm, 56 s, kağıt kapağında. Eserlerinde Camille Mauclair ismi-
ni kullanan Fransız yazar ve şair Camille Faust (1872-1945) “Özgür Er-
menistan İçin” adını verdiği Büyük Savaş Dönemi yaşananlara dair ve-
sikalardan oluşan kitabında Osmanlı İmparatorluğu ve Almanya’ya Er-
meni olayları nedeni ile ciddi eleştiriler yöneltmiş, Avrupa devletlerinin
de olaylar karşında suskun kaldığını öne vererek olanlarda onların payı-
nın da olduğunu iddia etmiştir. Kayzer’in Türkiye ziyareti ve 2. Abdülha-
mid ile görüşmesine de değinen Mauclair Almanları yaşananlarda birin-
ci derecede sorumlu tutmuştur.
k.
Paul Rohrbach (editör), Armenien, Beiträge zur Armenischen Lan-
des und Volkskunde, Verlag von J. Engelhorns nachf., Stuttgart, 1919.
144 s, metin dışındaki levhalarda 128 fotoğraf, 1 katlanır harita, 23 x
15.5 cm, sırtı bez kapakları karton cildinde. Alman siyaset yazarı Paul
Rohrbach tarafından biraraya getirilen ve konunun uzmanlarınca ya-
zılardan oluşan kitapta Ermeni tarihi ve kültürü mercek altına alınıyor.