111
[Osmanlı’nın son döneminden hatıralar (7 kitap)]
a.
Halil Halid, the Diary of a Turk, Adam and Charles Black, London,
1903.
vi, [1], 269, [1] s, 20 x 13 cm, bez cildinde. Osmanlı son dönem ka-
lem erbabından Çerkeşşeyhizade Halil Halid’in (1869-1931) hatıratı…
Ankara’da doğan Halil Halid, ilk öğrenimini Ankara’da yaptı. Daha sonra
İstanbul’a gelerek Beyazıt Medresesi’ne devam etmiş, ardından girdiği
İstanbul Hukuk Fakültesi’ni 1893 yılında bitirmiştir. Dönemin siyasî bas-
kılarından dolayı 1894’de İngiltere’ye firar etmiş, 1911’e kadar kalaca-
ğı İngiltere’de gazeteciliğe başlayarak siyasî ve sosyal konularda yazılar
yazmıştır. 1897’de Londra’daki Osmanlı Elçiliğinde konsolos yardımcılı-
ğı yapmış, 1902-1911 yılları arasında Cambridge Üniversitesi’nde Türk-
çe öğretmenliği yapmıştır. Bu arada yüksek lisans yapmış, dışişleri men-
suplarına Türkçe dersleri vermiştir. Bu dönemde Avrupalı ve İngiliz an-
layışını tahlil eden Halil Halid, görüş ve değerlendirmelerini İngiliz gaze-
telerinde ve yazdığı kitaplarda cesaretle ortaya koymuştur. Osmanlı’ya
ve Müslümanlığa karşı yapılan çirkin propagandaları ve peşin yargıları,
yerden yere vurmuştur. Ünlü
Osmanlı Şiir Tarihi
’nin yazarı J. W. Gibb’e
yardımcı olmuş ve bu kitaba bir takdim yazısı yazmıştır. 1922’de Ede-
biyat fakültesi, İlahiyat fakültesi ve Harbiye’de hocalık yapmıştır. Ha-
lil Halid, hem medrese hem de üniversite eğitimi almış, bazı eserleri-
ni İngilizce yazacak ölçüde iyi lisan bilen, kendisine güvenen, vatanse-
ver ve mücadeleci kişiliği ile hayatını devleti ve milleti için adamış ide-
alist (ülkücü) bir şahsiyetti. Hatırat, yazarın üslup sahibi bir yazar olma-
sının yanı sıra dönemin siyasî olaylarına nüfuz kabiliyetini gösterme-
si açısından da dikkat çekici özellikler taşır. Eser, başlığının ifade etti-
ği gibi bir günlük olmaktan ziyade İngiltere’ye kaçışına kadarki hayatı-
nı anlattığı bir hatırat mahiyetindedir ve İngiliz halkını Osmanlı toplu-
mu hakkında bilgilendirici ve Osmanlı’ya karşı oluşan önyargıları berta-
raf etmeye yönelik savunmacı bir üslup taşır. Bununla birlikte yetişme-
si, aile çevresi, günlük hayat ve eğitim müesseselerine ilişkin olarak da
ilgiye değer bilgiler içerir.
b.
W[ill]. S[eymour]. Monroe, Turkey and the Turks. An Account of the
Lands, the Peoples, and the Institutions of the Ottoman Empire, L. C.
Page and Company, Boston, MDCCCCVII [1907].
xvi, 340 s, 48 levha,
yazarından ithaflı,
21 x 14.5 cm, desenli bez cildinde. W. S. Monroe
(1863-1939) gezi ve araştırmalarını birleştirerek yazdığı kitabın bü-
yük kısmında örf ve âdetler, yaşam tarzları, karakterler, giyimler, ka-
dın hakları, sosyal kurumlar, din ve eğitim sistemleri, tarım ve ticaret,
kendi aralarındaki ve diğer halklarla ilişkileri ile imparatorluğu oluştu-
ran halklar, ayrıntılı bir biçimde anlatılmıştır. Yazar, teokratik bir yöne-
timi olan Osmanlılar’ın yaşamında Kur’an’ın ve dinsel öğelerin önemi-
ni irdeler. Kitapta İstanbul’un tarihî binalarına, karakteristik semtlerine,
insan ve sokak manzaralarına, pazarlar, hamamlar, hanlar, çeşmeler, ca-
miler ve dervişlere de yer ayrılmıştır. Dönemin Padişahı 2. Abdülhamid
ve hareminin, sarayların, köşklerin ve Bab-ı Ali’nin incelendiği bölüm ol-
dukça ilgi çekicidir. 48 fotoğrafla zenginleştirilen eserin sonundaki ekte
Türkiye’yi ziyaret edecekler için hazırlanmış bir rehber bulunmaktadır.
c.
F[rederick]. G[eorge]. Aflalo, An Idler in the Near East, G. Bell & Sons
Limited, London, 1910.
xvi, 279 s, metin dışında 40 levha, 22.5 x 14.5
cm, bez cildinde. Sıra dışı bilgilerle nadir bir Türkiye seyahatname-
si… Frederick George Aflalo (1870-1918) daha çok doğal yaşam ile il-
gili kitaplarla tanınan İngiliz yazarıdır. Ortadoğu’yu baştan başa kat
eden yazar, özellikle bugünün Türkiye’sini oluşturan bölgeler hakkın-
da sonra derece enteresan bilgiler veriyor. İstanbul’a ayrılan bölüm-
lerde Haliç, gelip geçenlerin keşmekeşiyle Galata Köprüsü, yeme-içme
adâbı, cadde ve sokakların durumu ile trafiğin karmaşası, hamallar,
yangınlar, sarraflar, sokak köpekleri ve pazarlar anlatılıyor. Daha son
ra Filistin’e geçen yazar, bir gezgin olarak başından geçenleri gaye
kolay anlaşılır bir üslupla anlatıyor. Sonraki iki bölüm, balık avcılığın
ve doğal yaşama meraklı olduğu anlaşılan yazarın İzmir Körfezi’ndek
balık çeşitleri ve avcılığı ile Ortadoğu’nun genelinde fauna çeşitliliği
ne ayrılmıştır. Beşinci bölümde yazarın Marmara Bölgesi’ndeki seya
hatlerinde gördükleri anlatılmaktadır. Özellikle İzmit, Derince, Here
ke, Değirmendere, Sapanca Gölü, İstanbul Adaları, Üsküdar’da dalıcı
lık gibi konular ülkeye gelen klasik seyyahların kitaplarında pek rast
lanmayacak türde bilgiler içeriyor. Altıncı bölüm, Anadolu’nun Kara
deniz kıyıları boyunca Batum’a kadarki izlenimlerine, son bölüm is
Selanik’e ayrılıyor. Kitaptan o döneme kış aylarında İstanbul’a gele
seyyahların haftalar süren kar yağışı ve arkasından çamurla kaplı so
kaklarla karşılaştıklarını okuyoruz.
d.
F[rederick]. G[eorge]. Aflalo, Regilding the Crescent, G. Bell, London
1911.
xi, 310 s, 24 planş, 1 renkli harita, 22.5 x 14.5 cm, bez cildinde
2. Meşrutiyet’in ilanı ve sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nun pano
raması. Bu kritik dönemin ünlü kişileri, endüstri, sanayi, basın ve asker
alanda reformlar ve gelecekteki problemler, Hürriyet Güneşi’ni temsi
eden Enver Paşa, yerel kıyafetleri ile Arap ve Dürzi’ler, eski Péra, İzmir’d
deve kervanı, Babıâli, kırsal hayat, Türk askerleri, Bedevi çadırı, Bebe
sırtlarında Robert Kolej vb ilginç fotoğraflar metni ile zaten yeterinc
ilginç olan kitaba renk katıyor. Yazar kitabında dönemin heyecan veri
ci siyaset sahnesini, büyük çatışmaları, bağımsızlık hareketlerini ve dö
nemin kendisinde uyandırdığı heyecan ve korkuları tasvir etmektedir
İstanbul’da yaşadığı süre zarfında imparatorluğun bölgelerini dolaşmı
olan yazar aynı zamanda Ermenilerin İmparatorluk içerisindeki konum
ları ile o dönem yaşanan Ermeni olaylarına dikkat çekmektedir.
e.
George M[amishisho]. Lamsa, the Secret of the Near East. Slavery o
Women, Social, Religious and Economic Life in the Near East, Philadelp
hia, 1923.
[6], 177 s, metin dışında 4 levha resim,
yazarından ABD bü
yükelçisi Münir Ertegün’e ithaflı ve imzalıdır,
20.5 x 14 cm, bez cil
dinde. Canterbury Başpiskoposu’nun Türkiye’deki misyonundan mezu
olan George M. Lamsa’nın (1891-1975) Yakın Doğu’daki sosyal, dinî
ekonomik yaşam ve kadınların statüleri hakkında yaptığı araştırmaları
Lamsa’nın “Yakın Doğu’nun Sırları” adını verdiği bu kitabını yazmaktak
amacı Müslümanlarla Hıristiyanları uzlaştırıp kardeşlik tohumları ekme
ve Doğu kadınlarının yüzyıllardır altında ezildikleri kölelik boyunduru
ğunu kırarak acılarını dindirmektir. Kitabın ilk bölümlerinde harem ka
dınları ve esaretleri, kölelik, İslam’da kadının yeri, evlilik ve boşanmanı
yazılı olan ve olmayan kuralları ve oyunları ile çokeşlilik konusund
sorgulamalar yer almaktadır. Daha sonraki bölümlerde İslamiyet, Tür
İslamiyetçiliği, Yakın Doğu’daki Hıristiyan Misyonları, Doğu Sorunu, Er
meni Sorunu, vergi sistemi ve Yakın Doğu’daki iş ahlakı konuları el
alınmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından hemen önce kalem
alınmış olan eser, Yakın Doğu’da doğmuş ve eğitimini bir misyonda al
mış bir yazarın tarafsız olma gayreti ve iyiniyetle oluşturduğu kişise
gözlemlere dayanan ilginç bir araştırmadır.
f.
Frank Scudamore, A Sheaf of Memories, T. Fisher Unwin, London
1925.
299 s, 1 levha,
yazarından ithaflı ve imzalı,
22.5 x 14.5 cm
bez cildinde. Erzurum, Sason olayları, 1894 İstanbul depremi, ağırlıkl
olarak Türkiye’de geçen bir hatırat. Frank Ives Scudamore (1823-1884
yazar ve posta idarecisidir. Sultan Abdülaziz tarafından imparatorlu
ğun posta ve telgraf sistemini yeniden düzenlemesi ve uluslararası pos
ta teşkilatına üye yapması için ülkeye davet edilen babası ile berabe
İstanbul’a geldiğinde daha 16 yaşındaydı (1875). Scudamore daha son
raki yıllarda
Daily News
İstanbul muhabiri olarak Türkiye’de bulunmuş
tur. İstanbul’da sosyal hayat, Boğaziçi ve Haliç, harem hayatı ve hare